Ifigjenia: Miti që na vë në pikëpyetje mashtrimet e kohës sonë

Kur teatri bëhet pasqyrë e psiqikës dhe dinamikës njerëzore, ai e thyen heshtjen që i hesht viktimat. Përjetësinë e një miti që na shqetëson të gjithëve.

Nga Rosalba Panzieri

Në mjedisin evokues të Teatrit Romak në Ostia, edicioni i parë i Festivalit Teatro Ostia Antica përfundoi me "Ifigenia", një vepër me fuqinë për të tronditur ndërgjegjet. "Ifigenia" është një krijim ndërkombëtar nga regjisorja spanjolle Eva Romero dhe shkruar nga Silvia Zarco. Projekti, i lindur nga një bashkëpunim midis Teatro di Roma dhe Festivalit prestigjioz Ndërkombëtar të Teatro Clásico de Mérida, qëndron si një urë lidhëse midis kulturave, por mbi të gjitha midis epokave dhe gjendjeve mendore. Kur Aristoteli, në "Poetikë", kritikoi transformimin e Ifigjenisë nga një viktimë e dëshpëruar dhe e pasigurt në një heroinë që sakrifikon veten me dëshirë për vendin e saj, ai nxori në pah një nga dinamikat më të fuqishme të natyrës njerëzore: mashtrimin.

Eva Romero tregon natyrën e tradhtisë

Tragjedia e Ifigjenisë, e sakrifikuar nga babai i saj, Agamemnoni, për të fituar favorin e perëndive në Luftën e Trojës, nuk është thjesht një përrallë e lashtë. Është një plagë arketipe që vazhdon të na ndiejë në imagjinatën tonë. Vajza mashtrohet nga babai i saj, i cili e bën të besojë se do të martohet me Akilin, vetëm për ta joshur atë në Tauris, ku në vend të kësaj do t'i sakrifikohet perëndeshës Artemis, për të marrë erëra të favorshme drejt Trojës. E gjithë flota e udhëhequr nga babai i saj dëshiron vdekjen e saj, me vetëm Akili, më kot, që i kundërshton. Iluzioni i lumturisë rezulton të jetë një plan vdekjeje. Ifigjenia, në fillim një lutëse, pastaj e dëshpëruar, zgjedh të përqafojë logjikën e babait të saj dhe pranon të sakrifikojë veten për popullin e saj.

 Eva Romero, me regjinë e saj intensive dhe vizionare, e transformon mitin në një mjet për hetim psikologjik dhe social, duke sjellë në skenë jo vetëm dhimbjen, por edhe heshtjen që e rrethon atë dhe mashtrimin brenda të cilit piqet. Përmes një gjuhe universale dhe një rrëfimi që ndërthur të kaluarën dhe të tashmen, Ifigjenia trajton çështjen e dhunës gjinore me një thellësi të rrallë, duke na lejuar të eksplorojmë efektet e manipulimit dhe mashtrimit. Figura e Ifigjenisë bëhet simbol i një sakrifice që përsëritet, nga brezi në brez, në forma të ndryshme, por me të njëjtin rezultat: mohimin e zërit femëror dhe respektimin e logjikës së xhelatit.

Një reflektim mbi psikikën kolektive

Shfaqja nuk denoncon thjesht erozionin e identitetit që tradhtia përmes mashtrimit shkakton tek viktima. Ajo heton. Ajo thellohet. Na detyron të përballemi me dinamikat e brendshme që nxisin dhunën: fajin, shtypjen emocionale, identifikimin me autorin e krimit. Në këtë kuptim, Ifigjenia është gjithashtu një udhëtim në psikikën kolektive, një ritual teatral që na fton të njohim hijet tona dhe t'i transformojmë ato. "Vajza ime po mbërrin me fustanin e saj të nusërisë dhe unë do ta vras", thotë Agamemnoni, një frazë që jehon si një grusht në stomak. Nuk është vetëm emblema e një tragjedie, por simboli i një mekanizmi psikologjik që ende dënon shumë gra dhe të pafajshëm në heshtje dhe vuajtje.

Sakrifica e Ifigjenisë nuk është vetëm një akt tragjik, por edhe një shembull i fuqishëm i manipulimit emocional dhe mashtrimit sistemik. Babai i saj, Agamemnoni, nuk ia imponon drejtpërdrejt vdekjen, por përkundrazi krijon një nevojë, duke e bërë të besojë se sakrifica e saj është e nevojshme për të mirën e përbashkët, për lavdinë, për shpëtimin e Greqisë. Ai i ofron asaj kuptim, një rrëfim heroik, dhe ajo e përqafon atë për të shmangur përballjen me të vërtetën e tradhtisë nga ai që donte.
Kjo dinamikë është psikologjikisht shkatërruese. Ifigjenia mashtrohet, joshet nga një ideal dhe më pas vritet. Është një formë e lashte e “gazlighting”, ku realiteti shtrembërohet për ta bërë të papranueshmen të pranueshme. Gruaja e re jo vetëm që e pranon sakrificën, por e kërkon atë, e transformon atë në një akt vullnetar, sepse alternativa do të ishte të pranonte humnerën: se babai i saj është një politikan mizor, i gatshëm të bëjë gjithçka për pushtet.
Ky identifikim i viktimës me persekutuesin njihet në psikologji si sindroma e Stokholmit. Ifigjenia nuk e lufton autorin e krimit, por e justifikon atë, e do dhe e mbron. Është një mekanizëm mbrojtës ekstrem: më mirë të vdesësh me iluzionin e dashurisë sesa të jetosh me dijeninë e tradhtisë.

Rezonanca bashkëkohore e mitit nga familja në shoqëri
Euripidi, me “Ifigjeninë në Aulis”, na ofron një portret shqetësues dhe të thellë të psiqikës njerëzore: një vepër që parashikon temat e manipulimit, traumës dhe rezistencës. 
Nga një perspektivë bashkëkohore, historia e Ifigjenisë trajton disa dinamika në të cilat jemi të zhytur. Manipulimi emocional në marrëdhëniet familjare, ku nevoja krijohet artificialisht për të fituar bindje. Narrativat e pushtetit, në të cilat sakrifica femërore romantizohet dhe bëhet e domosdoshme për të ruajtur rendin.

Strategji mbijetese psikologjike, ku viktima i përmbahet iluzionit në mënyrë që të mos shembet nën peshën e së vërtetës.
Euripidi, me “Ifigjeninë në Aulis”, na ofron një portret shqetësues dhe të thellë të psiqikës njerëzore, me një vepër që parashikon temat e manipulimit, traumës dhe rezistencës, duke e bërë atë ende jashtëzakonisht të rëndësishme sot.

Teatri si një hapësirë për shërim

Kasta, e përbërë nga interpretues me intensitet të jashtëzakonshëm emocional, nuk aktron: mishëron. Çdo gjest, çdo fjalë, çdo heshtje është e ngarkuar me kuptim psikik. María Garralón, Juanjo Artero, Laura Moreira dhe aktorët e tjerë nuk sjellin personazhe në skenë, por gjendje mendore. Dhe publiku, përballë kësaj epifanie, mund ta përpunojë traumën, të pranojë plagët e veta dhe të të tjerëve dhe të fillojë udhëtimin drejt shërimit. "Përmes një gjuhe universale dhe një historie prekëse", thotë regjisori, "ne jemi të ftuar të reflektojmë mbi të kaluarën tonë me shpresën për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë dhe të barabartë për të gjithë". Dhe ndoshta, pikërisht në këtë hapësirë të pezulluar midis tragjedisë dhe katarsisit, ne mund të fillojmë të rishkruajmë skenarin e njerëzimit tonë. Në dialogun midis mitit dhe bashkëkohësisë, midis dhimbjes dhe shpresës, Ifigenia na kujton se teatri nuk është vetëm art. Është vetëdije. Është një akt politik, etik dhe njerëzor. Është një ftesë për të rimenduar marrëdhënien tonë me pushtetin, me kujtesën, me drejtësinë.